Johannes Vermeer 385 jaar vandaag! Op 31 oktober 1632 werd de latere schilder Johannes Vermeer gedoopt in de Nieuwe Kerk in Delft. Vandaag dus precies 385 jaar geleden.
‘Het straatje’ van Johannes Vermeer: de idylle van het vredige leven in een Hollandse stad met spelende kinderen op de stoep voor het huis, terwijl (groot)moeder in de deuropening zit te handwerken en toezicht houdt.
Joannis
Waarschijnlijk was hij al enkele dagen eerder geboren. Bij zijn doop kreeg hij de naam Joannis van zijn vader Reynier Janszoon (ongeveer 1591–1652) en moeder Digna Baltens (ongeveer 1595–1670). Zijn zus Gertruy was al twaalf jaar.
Niet Van der Meer, maar Vermeer
Joannis was een Latijnse variant van Jan, de naam van zijn opa. Later zou de schilder zijn naam als Johannes gaan schrijven. Opmerkelijk is dat hij nooit het in die tijd gebruikelijk Reynierszoon aan zijn naam toevoegt. Hij schrijft altijd Vermeer. Anderen noemen hem ook vaak ‘Van der Meer’. Zo schrijft een notaris in een officieel document ‘Johannes van der Meer, kunstschilder’. De schilder ondertekent ditzelfde document met ‘Johannes Vermeer’. In een later document heeft de notaris de spelling ‘Van der Meer’ doorgestreept en erboven geschreven ‘Vermeer’.
De kleine Joannis had nog niet de achternaam Vermeer. Zijn vader Reynier Janszoon gebruikte in die tijd de achternaam Vos. Achternamen lagen toen nog niet vast. De herberg van zijn ouders aan de Voldersgracht, heette De Vliegende Vos. Het is niet duidelijk of de herberg al zo heette toen Reynier Janszoon die kocht in 1631, of dat hij de naam bedacht.
Voldersgracht 25, het witte huis. Hier stond in 1632 de herberg De Vliegde Vos waar Johannes Vermeer werd geboren.
Meisje aan het ontbijt bezoekt het Melkmeisje. Het recent voor 5,2 miljoen euro aangekochte schilderij Hollands meisje aan het ontbijt van Jean-Étienne Liotard is tot 21 maart 2017 te zien naast het Melkmeisje van Johannes Vermeer in de eregallerij van het Rijksmuseum in Amsterdam.
Rijksmuseumdirecteur Taco Dibbits hangt Meisje aan het ontbijt naast het Melkmeisje van Vermeer in de eregallerij van het Rijksmuseum. Foto Olivier Middendorp – Rijksmuseum.
Meisje aan het ontbijt bezoekt het Melkmeisje
Jean-Étienne Liotard (1702-1789) schilderde zijn meisje bijna honderd jaar later dan Johannes Vermeer. Hoewel hij voor dit schilderij zich liet inspireren door de Hollandse schilderkunst van de zeventiende eeuw, is Liotard voor alles de schilder van de Verlichting. Hij excelleerde in het maken van portretten die opvallen door de hoge mate van realisme. Hij tekende gezichten naar de werkelijkheid en zag af van elke verfraaiing. We zien de geportretteerden zoals ze werkelijk waren. Veelal tonen zijn portretten zelfbewuste mensen. Mensen die in de geest van de Verlichting vertrouwen in zichzelf en in het menselijke vermogen hadden.
Ode aan de zeventiende eeuw
Liotard bracht met Meisje aan het ontbijt een ode aan de Hollandse schilderkunst van de zeventiende eeuw. Net als Vermeer toont Liotard de eenvoud van een alledaags huiselijk tafereel met een jonge vrouw in de hoofdrol. Die draait met haar rechterhand het kraantje open van de koperen koffiekan. Zij lijkt helemaal op te gaan in deze handeling. Dat geeft haar de allure van een vrouw van Vermeer. Vergelijk van de twee meesters kan nu: Meisje aan het ontbijt bezoekt het Melkmeisje.
Alles weten over de vrouwen van Vermeer. Klik hier voor De meiden van Vermeer achterna, een journalistieke pelgrimage langs 21 schilderijen van Vermeer met vrouwen in de hoofdrol.
Hollands meisje aan het ontbijt van Jean-Etienne-Liotard-(1702-1789) Foto Olivier Middendorp, Rijksmuseum Amsterdam
Nu de locatie van Het straatje van Vermeer is gevonden, gaan er stemmen op om de titel van het schilderij te veranderen in ‘Gezicht op de Penspoort’. Zo heette de gevonden locatie, de Delftse Vlamingstraat nummers 40 en 42. Die nieuwe titel doet echter geen recht aan dit intieme schilderij. Daarom pleit ik ervoor dat ‘Het straatje’ gewoon Het straatje van Vermeer blijft!
Het straatje van Vermeer toen en nu (foto Rijksmuseum Amsterdam)
Het Straatje van Vermeer moet de Delftse Vlamingstraat zijn waar nu de huizen 40 en 42 staan. Frans Grijzenhout, hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, kwam tot deze conclusie op basis van de zogenoemde Legger van het diepen der wateren binnen de stad Delft uit 1667. In dit belastingregister staan de aanslagen voor het onderhoud van de kaden grachten. Hoeveel elk huishouden moest betalen, werd bepaald door de breedte van de gevel van het huis. Zoals altijd als het om belastingen gaat, werd er nauwkeurig gemeten. Als er een poort naast je huis stond, werd dat keurig genoteerd.
Vier keer twee poortjes
Grijzenhout ontdekte dat er maar vier locaties in Delft waren met twee poorten naast elkaar. Een daarvan leek te voldoen aan de situatie op het schilderij van Johannes Vermeer. En volgens de Legger heette de eigenaar van het rechterhuis (nu nummer 42): Ariaentgen Claes van der Minne. Dat was een jongere zus van de vader van de schilder, zijn tante dus. Ze had drie dochters. Na de dood van haar man verdiende ze haar brood met de verkoop van pens. Tot in de negentiende eeuw stond de steeg naast haar huis bekend als de Penspoort. In de negentiende eeuw verdween het huis van Ariaentgen. Het werd vervangen door het huidige pand dat ongeveer hetzelfde formaat heeft. In de Vlamingstraat woonde meer familie van de schilder. Ook zijn enige zus, Geertruy, woonde er met haar echtgenoot. Hun moeder trok bij haar in een jaar voor haar dood in 1670.
Het straatje van Vermeer is geen foto
Bij de speurtocht naar de exacte locatie van Het straatje is men ervan uitgegaan dat we naar de realiteit kijken. Alsof Het straatje een fotografische opname is. Waarschijnlijker is dat Vermeer de werkelijkheid ‘photoshopte’. Geraffineerd zette hij elke situatie naar zijn hand. Kijk eens goed naar Het straatje! Zou het huis van Ariaentgen al die eeuwen zijn blijven staan met een zijmuur die nauwelijks één steen dik is? En met luiken die als ze open zouden staan de doorgang door het poortje en door de voordeur onmogelijk maken? De vondst van het puzzelstukje Het straatje van Vermeer laat vooral zien dat Vermeer, zoals veel van zijn tijdgenoten, zich weliswaar baseerde op een bestaande situatie, maar vervolgens er eigen voorstelling van maakte.
Een idyllische woonplek
Bij hem zien we de Vlamingstraat, waar hij ongetwijfeld regelmatig kwam, als een idyllisch woonoord. Wie zou er niet in zo’n vreedzaam en schoon straatje willen wonen in zo’n imponerend huis! De werkelijkheid in deze straat zal minder prozaïsch zijn geweest. ‘Gezicht op de Penspoort’, de voorgesgtelde aanpassing van de titel van het schilderij doet daarom absoluut geen recht aan wat Vermeer verbeeldde. Hoewel het fantastisch is dat we nu weten welke plek hem inspireerde, Vermeer schilderde geen topografie, maar sfeer en gevoel. De titel Het straatje van Vermeer drukt dat veel beter uit. Die naam moet dus blijven.
Het straatje van Vermeer is te zien in het Rijksmuseum Amsterdam waar een tentoonstelling is over de ontdekking van de locatie tot 14 maart 2016.
